541a5b748d2a29a9487a542c748c380d111023bd
[pst-eqdf.git] / gravitation / potentiel_coulombien_distiller.tex
1 \documentclass[fleqn]{article}
2 \usepackage[a4paper,margin=2cm]{geometry}
3 \usepackage[latin1]{inputenc}
4 \usepackage[distiller]{pstricks}
5 \usepackage{pstricks-add,pst-eqdf,pst-func,pst-solides3d}
6 \usepackage{array,amsmath}
7
8 %%%%%%%%%%%%%%%%%%
9 \def\datRoot{C:/Users/J\"{u}rgen/Desktop/gravitation/}
10
11 \begin{document}
12
13 \section{La d\'{e}couverte de la diffusion des particules $\alpha$ par le noyau d'or}
14 \subsection{L'exp\'{e}rience d'Ernest Rutherford en 1909}
15
16 Rutherford bombarde avec des particules $\alpha$ (noyau d'h\'{e}lium : 2 neutrons et 2 protons) une mince feuille d'or.
17 \begin{center}
18 \begin{pspicture}(-6,-4)(6,5)
19 \psset{lightsrc=10 -20 50,viewpoint=10 -10 10,Decran=20}
20 \psSolid[object=cube,a=1,fillcolor=orange,incolor=red!20](0,7.5,0)
21 \psLineIIID[linecolor=red](0,7,0)(0,0,0)
22 \psLineIIID[linecolor=red](0,0,0)(45 sin 4 mul,45 cos 4 mul,0)
23 \psPolygonIIID[fillcolor=yellow,fillstyle=solid,opacity=0.5](-1.2,0,-1.2)(1.2,0,-1.2)(1.2,0,1.2)(-1.2,0,1.2)
24 \psLineIIID[linecolor=red](0,0,0)(140 sin 4 mul,140 cos 4 mul,0)
25 \psLineIIID[linecolor=red](0,0,0)(160 sin 4 mul,160 cos 4 mul,0)
26 \defFunction{G}(t)
27 {t sin 4 mul}
28 {t cos 4 mul}
29 {-0.5}
30 \psSolid[object=cylindre,
31 range=10 350,
32 h=1,
33 function=G,
34 axe=0 0 1, %% valeur par d\'{e}faut
35 ngrid=4 108,
36 incolor=green!20,
37 fillcolor=green!20,
38 linecolor=gray!50,
39 opacity=0.7]
40 \psPoint(0,7.5,1){emit}
41 \uput[u](emit){\'{E}metteur de particules $\alpha$}
42 \psPoint(45 sin 4.3 mul,45 cos 4.3 mul,0){fluor}
43 \uput[r](fluor){\'{E}cran fluorescent}
44 \psSolid[object=plan,definition=equation,args={[0 -1 0 0]},name=pro,action=none]
45 \psProjection[object=texte,text=Feuille d'or,plan=pro](0,0.7)
46 \end{pspicture}
47 \end{center}
48
49 \def\eqRuth{%
50 y[2]|y[3]|COU*y[0]/((sqrt(y[0]^2+y[1]^2))^3)|COU*y[1]/((sqrt(y[0]^2+y[1]^2))^3)}%
51
52 \section{Le potentiel coulombien -- donnant des trajectoires hyperboliques}
53
54 Prenons un rep\`{e}re cart\'{e}sien. La masse $m_0$ d'une particule $\alpha$ a pour coordonn\'{e}s $(x/y)$ et vitesse $v=\sqrt{\dot{x}^2+\dot{y}^2}$. La particule d'or est plac\'{e}e dans l'origine $O(0/0)$. Soit $r=\sqrt{x^2+y^2}$ la distance entre l'origine et la masse $m_0$.
55
56 L'en\'{e}rgie cin\'{e}tique a pour expression :
57 \[
58 T(\dot{x},\dot{y})=\frac{1}{2}m_0v^2=\frac{1}{2}m_0(\dot{x}^2+\dot{y}^2)
59 \]
60 L'\'{e}nergie potentielle coulombienne :
61 \[
62 U(x,y)=\frac{Z_1Z_2e_0^2}{4\pi\epsilon_0 \sqrt{x^2+y^2}}=\frac{k}{\sqrt{x^2+y^2}}\quad \text{dont} \quad k=\frac{Z_1Z_2e_0^2}{4\pi\epsilon_0}
63 \]
64 Le Lagrangien est :
65 \[
66 L(x,y,\dot{x},\dot{y})=T-U=\frac{1}{2}m_0(\dot{x}^2+\dot{y}^2)-\frac{k}{\sqrt{x^2+y^2}}
67 \]
68 Les \'{e}quations de Lagrange s'\'{e}crivent :
69 Pour $x,\,\dot{x}$ :
70 \begin{align*}
71 \frac{\partial L}{\partial x}&=k\frac{x}{\left(\sqrt{x^2+y^2}\right)^3}\\
72 \frac{\partial L}{\partial \dot{x}}&=m_0\dot{x}\\
73 \frac{\text{d}}{\text{d} t}\frac{\partial L}{\partial \dot{x}}&=m_0\ddot{x}
74 \end{align*}
75 Alors
76 \[
77 m_0\ddot{x}-k\frac{x}{\left(\sqrt{x^2+y^2}\right)^3}=0
78 \]
79 En divisant par $m_0$
80 \[
81 \psframebox[linestyle=none,fillstyle=solid,fillcolor=cyan!20]{%
82 \ddot{x}=\dfrac{k}{m_0}\dfrac{x}{\left(\sqrt{x^2+y^2}\right)^3}
83 }
84 \]
85 Le Lagrangien \'{e}tant sym\'{e}trique en $x$ et $y$, alors :
86 \[
87 \psframebox[linestyle=none,fillstyle=solid,fillcolor=cyan!20]{%
88 \ddot{y}=\dfrac{k}{m_0}\dfrac{y}{\left(\sqrt{x^2+y^2}\right)^3}
89 }
90 \]
91
92 \section{La sym\'{e}trie des trajectoires}
93
94 \begin{center}
95
96 \begin{pspicture}(-5,-1)(5,4)
97 \psaxes[ticks=none,labels=none]{->}(0,0)(-5,-0.5)(5,3)
98 \psline[linestyle=dashed,linecolor=lightgray](-5,1)(5,1)
99 \uput[0](5,0){$x$}
100 \uput[90](0,3){$y$}
101 \psline{<->}(-4.5,0)(-4.5,1)
102 \uput[180](-4.5,0.5){$b$}
103 \rput{20}(0,0){%
104 \psline[linestyle=dashed,linecolor=lightgray](-0.5,1)(5,1)
105 }
106 \psdot[dotsize=0.25cm,linecolor=yellow](0,0)
107 \psarc{->}(0,1){2}{0}{20}
108 \uput{1.25cm}[10](0,1){$\vartheta$}
109 \rput{10}(0,0){%
110 \pscurve[linecolor=blue](-5,2)(0,1.5)(5,2)
111 \psdot(0,1.5)
112 \rput(0,1.75){$B$}
113 }
114 %\psgrid
115 \psline[linecolor=red]{->}(0,0)(-0.3,1.5)
116 \uput[0](-0.15,0.75){\textcolor{red}{$\vec{r}_B=\vec{r}_{\text{min}}$}}
117 \psline{->}(0,0)(-3,1.2)
118 \uput[-90](-1.5,0.6){$\vec{r}$}
119 \psarc{->}(0,0){0.5}{0}{155}
120 \uput[45](0,0){$\varphi$}
121 \rput(7,2){\parbox{3cm}{Le vecteur $\vec{r}_B$ est l'axe de sym\'{e}trie de la hyperbole}}
122 \end{pspicture}
123 \end{center}
124 Prenons des coordonn\'{e}es polaires avec les transformations usuelles :
125 \[
126 \vec{r}=\begin{pmatrix}
127 x\\y
128 \end{pmatrix}
129 =\begin{pmatrix}
130 r\cos\varphi\\
131 r\sin\varphi
132 \end{pmatrix}
133 \]
134 \c{C}a donne pour la vitesse :
135 \[
136 \vec{v}=\begin{pmatrix}
137 \dot{r}\cos\varphi-r\dot{\varphi}\sin\varphi\\
138 \dot{r}\sin\varphi+r\dot{\varphi}\cos\varphi
139 \end{pmatrix}
140 \]
141 Le moment cin\'{e}tique :
142 \[
143 \vec{L}=m_0\vec{r}\times \vec{v}=m_0\begin{pmatrix}
144 r\cos\varphi\\
145 r\sin\varphi\\
146 0
147 \end{pmatrix}\times\begin{pmatrix}
148 \dot{r}\cos\varphi-r\dot{\varphi}\sin\varphi\\
149 \dot{r}\sin\varphi+r\dot{\varphi}\cos\varphi\\
150 0
151 \end{pmatrix}=m_0\begin{pmatrix}
152 0\\
153 0\\
154 r^2 \dot{\varphi}
155 \end{pmatrix}
156 \]
157 Conservation du moment cin\'{e}tique demande que
158 \[
159 \frac{\text{d}\vec{L}}{\text{d}t}=\vec{0}
160 \]
161 autrement dit :
162 \[
163 r^2\dot{\varphi}=\text{cste}\quad \Rightarrow\quad \dot{\varphi}=\frac{1}{r^2}\cdot \text{cste}
164 \]
165 La transformation $\varphi=\arctan\frac{y}{x}$ se d\'{e}rive par rapport au temps :
166 \[
167 \dot{\varphi}=\frac{\text{d}}{\text{d}t}\varphi=\frac{\text{d}}{\text{d}t}\left(\arctan\frac{y}{x}\right)=\frac{1}{r^2}(x\dot{y}-\dot{x}y)
168 \]
169 On peut d\'{e}duire que $x\dot{y}-\dot{x}y$ est constante pour chaque temps $t$, alors aussi pour le temps $t_0=0$ (les conditions initiales) : $x=x_0,\,y=b,\,\dot{x}=v_0,\,\dot{y}=0$
170 \[
171 \frac{1}{r^2}=-\frac{1}{bv_0}\frac{\text{d}\varphi}{\text{d}t}
172 \]
173 Prenons la composante $y$ de la force coulombienne :
174 \[
175 F_y=m_0\frac{\text{d}v_y}{\text{d}t}=\frac{k}{r^2}\sin\varphi=-\frac{k}{bv_0}\frac{\text{d}\varphi}{\text{d}t}\sin\varphi
176 \]
177 Int\'{e}grant l'\'{e}quation entre $t_0$ et $t_E$ (presque infini)
178 \[
179 m_0\int\limits_{t_0}^{t_E}\frac{\text{d}v_y}{\text{d}t} \,\text{d}t=-\frac{k}{bv_0}\int\limits_{t_0}^{t_E}\frac{\text{d}\varphi}{\text{d}t}\sin\varphi\,\text{d}t
180 \]
181 Substitutions des limites de l'int\'{e}gral :
182 \[
183 m_0\int\limits_{v_y(t_0)}^{v_y(t_E)}\,\text{d}v_y=-\frac{k}{bv_0}\int\limits_{\varphi(t_0)}^{\varphi(t_E)}\sin\varphi\,\text{d}\varphi
184 \]
185 Avec $v_y(t_0)=0$, $v_y(t_E)=v_0\sin\vartheta$, $\varphi(t_0)=\pi$ et $\varphi(t_E)=\vartheta$
186 \[
187 \left.\phantom{\frac{k}{bv_0}}m_0v_y\right|_0^{v_0\sin\vartheta}=\left.\frac{k}{bv_0}\cos\varphi\right|_\pi^\vartheta
188 \]
189 puis
190 \begin{align*}
191 m_0v_0\sin\vartheta&=\frac{k}{bv_0}(\cos\vartheta +1)\\
192 b&=\frac{k}{m_0v_0^2}\frac{\cos\vartheta +1}{\sin\vartheta}=\frac{k}{m_0v_0^2}\cot\left(\frac{\vartheta}{2}\right)
193 \end{align*}
194 Nommons l'\'{e}nergie initiale $E_0=\frac{1}{2}m_0v_0^2$ on re\c{c}oit :
195 \[
196 b(\vartheta)=\frac{k}{2E_0}\cot\left(\frac{\vartheta}{2}\right)
197 \]
198 \section{La distance minimale entre le particule $\alpha$ et le noyau d'or}
199
200 Le moment cin\'{e}tique en point $B$, qui a la distance minimale $r_B=r_\text{min}$ (l\`{a} $\vec{r}_B\perp \vec{v}_B$) est
201 \[
202 L_B=m_0r_Bv_B
203 \]
204 Le moment cin\'{e}tique initiale est $L_0=m_0bv_0$. La conservation du moment cin\'{e}tique $L_B=L_0$ donne :
205 \[
206 r_B=\frac{v_0}{v_B}b
207 \]
208 Prenons encore l'int\'{e}grale de la force coulombienne en direction $y$, mais seulement au point $B$ par le temps $t_B$ :
209 \[
210 m_0\int\limits_{v_y(t_0)}^{v_y(t_B)}\,\text{d}v_y=-\frac{k}{bv_0}\int\limits_{\varphi(t_0)}^{\varphi(t_B)}\sin\varphi\,\text{d}\varphi
211 \]
212 Avec $v_y(t_0)=0$, $v_y(t_B)=v_B\sin\left(\frac{\vartheta}{2}\right)$, $\varphi(t_0)=\pi$ et $\varphi(t_B)=\frac{\pi+\vartheta}{2}$
213 \[
214 \left.\phantom{\frac{k}{bv_0}}m_0v_y\right|_0^{v_B\sin\left(\frac{\vartheta}{2}\right)}=\left.\frac{k}{bv_0}\cos\varphi\right|_\pi^{\frac{\pi+\vartheta}{2}}
215 \]
216 on re\c{c}oit
217 \[
218 m_0v_B\sin\left(\frac{\vartheta}{2}\right)=\frac{k}{bv_0}\left[\cos\left(\frac{\pi+\vartheta}{2}\right)+1\right]
219 \]
220 Avec la formule trigonom\'{e}trique $\cos\left(\frac{\pi}{2}+\frac{\vartheta}{2}\right)=-\sin\left(\frac{\vartheta}{2}\right)$ :
221 \[
222 v_B=\frac{k}{bm_0v_0}\frac{1-\sin\left(\frac{\vartheta}{2}\right)}{\sin\left(\frac{\vartheta}{2}\right)}
223 \]
224 Substituant $r_B=\frac{v_0}{v_B}b$ et avec l'\'{e}nergie initiale $E_0=\frac{1}{2}m_0v_0^2$ on re\c{c}oit :
225 \[
226 r_\text{min}=r_B(\vartheta)=\frac{k}{2E_0}\frac{1+\sin\left(\frac{\vartheta}{2}\right)}{\sin\left(\frac{\vartheta}{2}\right)}=b(\vartheta)\frac{1+\sin\left(\frac{\vartheta}{2}\right)}{\cos\left(\frac{\vartheta}{2}\right)}
227 \]
228
229 \section{Point de retour}
230
231 Soit $b=0$, le particule $\alpha$ mouve directement vers le noyau d'or sur l'axe $x$ et \`{a} une distance $r_C$ du noyau d'or (point $C$) sa vitesse devient $v_C=0$. Prenons la conservation de l'\'{e}nergie :
232 \[
233 \frac{1}{2}m_0v_0^2=\frac{k}{r_0}+\frac{1}{2}m_0\underbrace{v_C^2}_{=0}
234 \]
235 \c{C}a donne
236 \[
237 r_C=\frac{2k}{m_0v_0^2}
238 \]
239 et avec la notation de l'\'{e}nergie initiale $E_0=\frac{1}{2}m_0v_0^2$ on re\c{c}oit :
240 \[
241 r_C=\frac{k}{E_0}
242 \]
243 \newpage
244 \section{Les trajectoires des particules $\alpha$}
245 Les param\`{e}tres suivants de l'exp\'{e}rience originale sont :
246 \begin{align*}
247 m_0&=6,64\cdot 10^{-27}\,\text{kg}\\
248 e_0&=1,6\cdot10^{-19}\,\text{C}\\
249 \varepsilon_0&=8,85\cdot10^{-12}\,\frac{\text{A\,s}}{\text{kg\,m}^3}\\
250 Z_1&=2\\
251 Z_2&=79\\
252 v_{0x}&=2,1\cdot 10^7\,\text{m\,s}^{-1}
253 \end{align*}
254
255 \begin{center}
256 \begin{pspicture*}(-6,-9)(6,9)
257 %\psset{unit=2}%
258 \psgrid[subgriddiv=2,gridcolor=lightgray,subgridcolor=lightgray,gridlabels=8pt](-6,-9)(6,9)
259 \psaxes[ticks=none,labels=none]{->}(0,0)(-5,-8)(5,8)
260 \uput[0](5,0){$x$}
261 \uput[90](0,8){$y$}
262 \rput(3,1){Zone d'ombre}
263 \uput[135](-0.6,0){$C$}
264 \multido{\rA=-5+0.25}{41}{%
265 \pstVerb{%
266 /Pi 3.1415 def
267 /m0 6.64e-27 def
268 /Z1 2 def
269 /Z2 79 def
270 /e0 1.6e-19 def
271 /epsil 8.85e-12 def
272 /COU1 Z1 Z2 mul e0 mul e0 mul 4 div Pi div epsil div m0 div def
273 /COU 7.5 def
274 /x0 6 neg def
275 /y0 \rA\space def
276 % /v0x 2.1e7 def
277 /v0x 5 def
278 /v0y 0 def
279 /r1 COU 2 mul v0x 2 exp div neg def
280 /facteur v0x dup mul COU div 4 div def
281 }%
282 \psequadiff[method=rk4,
283 plotpoints=1000,
284 algebraic,
285 whichabs=0,
286 whichord=1,
287 tabname=XiYi
288 % ,saveData,filename=XiYi.dat
289 ]{0}{43}{x0 y0 v0x v0y}{\eqRuth}%
290 \listplot[linecolor=red]{XiYi aload pop}
291 }
292 \pscustom[fillstyle=solid,fillcolor=lightgray!30,linewidth=0pt,opacity=0.5]{%
293 \psplot[linecolor=lightgray,plotpoints=500]{r1}{6}{x r1 sub sqrt 1.45 mul}
294 \psline(!6 6 r1 sub sqrt 1.45 mul)(!6 6 r1 sub sqrt 1.45 mul neg)
295 \psplot[linecolor=lightgray,plotpoints=500]{6}{r1}{x r1 sub sqrt 1.45 mul neg}
296 }
297 \pscircle*[linecolor=yellow](0,0){0.3}
298 \psdot(!r1 0)
299 \end{pspicture*}
300 \end{center}
301
302
303 \end{document}

Licence Creative Commons Les fichiers de Syracuse sont mis à disposition (sauf mention contraire) selon les termes de la
Licence Creative Commons Attribution - Pas d’Utilisation Commerciale - Partage dans les Mêmes Conditions 4.0 International.